هیچیک از ما نمیتوانیم جهان را بدون نمک تصور کنیم؛ همین دانههای سفیدی که هر روز برای مصارف گوناگون از شستوشو و خوراک گرفته تا پزشکی، در دسترس ماست و شاید کمتر به ماهیت و تاریخچه و ضرورت آن توجه کرده باشیم اما میدانیم که اگر نباشد؛ چیزی در زندگیمان کم است.
این ماده معدنی نهتنها طعم غذا را بهبود میبخشد، بلکه نقشهای حیاتیتری نیز در بدن ایفا میکند، ازجمله تنظیم تعادل مایعات، عملکرد عصبی و انقباض عضلات
شاید اکثر ما مصرف نمک را فقط محدود به استفادههای روزمره برای پخت غذا یا مصرف خوراکی میشناسیم اما این دانههای سفید طعمدار، تاریخ و مصارف جالب و پیچیدهای دارند.
نمک چیست؟
نمک، مادهای معدنی است و مواد تشکیلدهنده آن، بهطور عمده سدیم و کلر هستند و بخش اعظم شوری آب اقیانوسها نیز با این ترکیب است.
این ماده معدنی از مهمترین املاحی است که در خوراک روزانه انسانها به کار میرود. همچنین در آب دریاها به مقدار فراوان یافت شده که قابلبرداشت نیز هست.
با ورود ناخالصی به بلور هالیت یا سنگ نمک، این کانی به رنگهای گوناگون درمیآید. مزه شور و جلای شیشهای و سختی اندک این کانی، باعث شده تا بهآسانی در بین گروهی از کانیهای مشابه خود شناخته شود.
نمک طعام اغلب بهعنوان چاشنی و طعمدهنده از قرنها پیش در آشپزی و تولید مواد غذایی به کار میرود. همچنین بهدلیل تأثیر آن در جلوگیری از رشد ریزجانداران (میکرو ارگانیسمها)، بهعنوان نگهدارنده در تولید مواد غذایی مانند: رب و ترشی یا ماهی و گوشت نمکسود مصرف شده است. این ماده سفیدرنگ در صنعت نیز کاربردهای فراوانی دارد.
تاریخچه نمک:
آنطور که در برخی مطالعات نشان داده شده، قدیمیترین بقایای مکشوفه از معدن نمک تا امروز، مربوط به اواخر عصر آهن III : از 550 تا 800 قبل از میلاد است. همچنین گفته شده در تمام دوران هخامنشی، ساسانی و نیز دوران قاجار و پهلوی، شواهدی از معدنکاری در بخش کاوششده وجود دارد.
ویژگی خاص معدن نمک حفظ و نگهداری اشیا، مواد ارگانیک و مهمتر از همه، مومیاییهای طبیعی است که معروفترین نمونه آن را در معدن چهرآباد و مردان نمکی کشفشده داریم. این ویژگی مهم بهدلیل خاصیت نمک و فسادناپذیری موادِ داخلِ آن به وجود آمده است.
اولین شواهد فراوری نمک هم در میان مردمان ساکن در منطقه رومانی کنونی به دست آمده است. این مردم، حدود 6هزار سال پیش برای استخراج نمک، آب چشمههای شور را میجوشاندند. برداشت نمک از سطح دریاچهای در نزدیکی یانگچنگ در شانشی چین نیز به دستکم ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد.
همچنین نمک در میان عبرانیان، یونانیان، بیزانسیها، هیتیها، مصریها و هندیهای باستان، کالایی ارزشمند بوده است. از طرفی نمک به یک کالای مهم تجاری تبدیل شد و با قایق از طریق دریای مدیترانه، در امتداد جادههای نمک مخصوص ساختهشده و از طریق صحرا با کاروانهای شتر منتقل میشد.
سولنیتساتا در بلغارستان که گفته میشود نخستین شهر اروپا بوده، در واقع یک معدن نمک بوده و از ۵۴۰۰ سال پیش از میلاد، نمک را برای منطقهای که اکنون بالکان نامیده میشود، تأمین میکرد.
اولین مطالعه شناخته شده در مورد فارماکولوژی که در حدود 2700 سال قبل از میلاد در چین منتشر شده است، بیش از 40 نوع نمک را ذکر می کند و دو روش استخراج نمک را که شبیه به فرآیندهای امروزی است، ارائه می دهد.
در زمان رومیان، نمک آنقدر کالای باارزشی بود که گاهی بهجای پول، به سربازان ارتش نمک را بهعنوان دستمزد میدادند.
فرانسه همیشه یکی از تولیدکنندگان عمده نمک بوده است و “گابل” (مالیات بر نمک) اغلب مورد بحث قرار می گرفت. این مالیات در واقع یکی از دلایل اصلی وقوع انقلاب فرانسه بود.
نمک اهمیت نیز نظامی داشت. بهعنوانمثال، در شواهد تاریخی بهدستآمده گفته شده هزاران نفر از سربازان ناپلئون در طول عقبنشینی او از مسکو جان خود را از دست دادند، زیرا زخمهای آنها بهدلیل کمبود نمک خوب نمیشد.
در سال ۱۹۳۰، مهاتما گاندی جمعیتی متشکل از صدهزار معترض را در «رژه نمک» یا «ساتیاگراهای نمک» رهبری کرد؛ در این رژه، معترضان بهنشانه مخالفت با مالیات نمک استعماری، نمک خود را از دریا تهیه کردند. این اقدام الهامبخش بسیاری از هندیها در نافرمانی و مطالبهگری مدنی شد و جنبش استقلال هند را از جنبشی نخبهگرا با حمایت مردمی اندک به مبارزهای ملی تبدیل کرد.
نمک در فرهنگ:
نمک در بسیاری از فرهنگها نقشی حیاتی در آیینهای مذهبی ایفا کرده و نماد پاکی است. در بسیاری از فرهنگها نیز، ارائه نان و نمک به بازدیدکنندگان یک آداب سنتی است.
در تئاترهای قدیمی ژاپنی قبل از هر اجرا نمک روی صحنه میپاشیدند تا از طلسم ارواح شیطانی برای بازیگران جلوگیری شود. در اعمال معنوی و مذهبی نمک هنوز بهعنوان یک تصفیهکننده استفاده میشود، بهعنوانمثال قبل از مسابقات سومو.
در ایران نیز نمک آنقدر در زندگی اجتماعی اهمیت داشته که اصولاً مردم در مباحثات خود، یکدیگر را به نمک قسم میدادند. برای مثال میتوان گفت: “قسم به نمکی که با هم خوردهایم” یا “من نان و نمک شما را خوردهام”.
انواع مصارف نمک:
در یک لیتر آب دریا حدود 35 گرم نمک (بیشتر، کلرید سدیم) وجود دارد. شاید ما نمک را فقط در شکل و مدل مصرف خوراکی بشناسیم اما باید توجه داشته باشیم که این ماده سفید ارزشمند، مصارف متعددی دارد؛ بیش از 14هزار مصرف برای نمک در جهان برآورد شده است که این مصارف، در چند دسته کلی، تقسیمبندی میشوند:
یک) مصرف خوراکی:
نمک یک عنصر حیاتی در تغذیه روزانه افراد است. ازآنجاکه بدن نمیتواند نمک مورد نیاز خود را تأمین کند، بنابراین ضرورت دارد از منابع مختلف نمک در غذاهای روزانه خود استفاده کند. آنطور که گفته شده بزرگسالان به 4 تا 5 گرم نمک خوراکی در روز نیاز دارند. علاوه بر این، نمک نقش مهمی در طعم و کیفیت غذاها و نان دارد. همچنین برای حفظ سلامتی حیوانات، در کنار علوفه، نمک هم در نظر گرفته میشود.
دو) صنایع شیمیایی:
صنایع شیمیایی بزرگترین مصرفکننده نمک هستند. در واقع در ساخت هزاران کالا مانند شیشه، کاغذ، لاستیک و منسوجات و همچنین در سیستمهای نرمکننده آب برای مصارف صنعتی و خانگی، از نمک استفاده میشود. نمک یک ماده خام ضروری برای تولید کلر و سود سوزآور است، در واقع این مادههای شیمیایی از طریق الکترولیز آبنمک به دست میآید. کلر یکی از پرکاربردترین عناصر شیمیایی روی زمین است؛ ضدعفونیکننده بسیار رایجی که بیشتر بهدلیل استفاده در پاکسازی آب آشامیدنی و استخرها شناخته شده است. همچنین به پیشرفتها در زمینههای متنوعی مانند پزشکی و ایمنی عمومی کمک میکند. علاوه بر این، بسیاری از مواد شیمیایی، پلاستیکها و داروها در طول فرایند تولید خود به کلر وابسته هستند. بنابراین نمک بهطور غیرمستقیم و با تولید کلر و سود سوزآور، نقش مهمی در تولیدات مواد شیمیایی، پلاستیکها و داروها دارد.
سه) یخزدایی و ایمنسازی جادهها:
نمک، یکی از بهترین گزینهها برای یخزدایی جادهها در فصل سرماست و مزایای بسیاری دارد، مانند فراوانی و سهولت در مصرف و مقرونبهصرفهبودن. همچنین در صورت استفاده صحیح، اثرات زیستمحیطی کمتری دارد.
خدمات زمستانی با استفاده از نمک یخزدایی، بهدلیل نیازهای اقتصادی و زیستمحیطی در سالهای اخیر بهطور قابلتوجهی بهبود یافته است. با توجه به شرایط آبوهوایی، درحالحاضر حداقل 5 و حداکثر 40 گرم نمک در هر متر مربع پخش میشود. پیشازاین برای یخزدایی جادهها از شن استفاده میشود اما این انتخاب، تأثیر مخربی بر ترافیک داشت و ایمنی رانندگان را به خطر میانداخت.
چهار) کشاورزی:
اکثر کودهای شیمیایی مورد استفاده کشاورزان از نوع نمکهایی همچون آمونیوم کلرید، آمونیوم نیترات، آمونیوم فسفات، پتاسیم کلرید و کودهای NPK (ترکیبی) هستند. همچنین کودهای NPK، حاوی نیتروژن، فسفر و پتاسیم هستند که از نمکهایی همچون آمونیوم فسفات و پتاسیم کلرید به دست میآیند. به علاوه از نمکهای خاصی همچون مس (II) سولفات (کات کبود)، آهن (II) سولفات، کلرید جیوه، آرسنات سدیم و سدیم کلرات بهعنوان سموم دفع آفات برای ازبینبردن حشرات، آفات، علفهای هرز و قارچها استفاده میشود.
پنج) پزشکی: (نقش نمک در سلامتی)
نمک یک عنصر حیاتی برای حفظ سلامتی بدن و داشتن یک زندگی سالم است. این ماده معدنی، حجم بالایی از سدیم، کلرید و ید را بهراحتی و به ارزانی در اختیار انسان میگذارد. این مواد باعث بهبود عملکرد سیستم گوارشی، کلیوی، عصبی شده و به تعادل هورمونها در بدن کمک میکند. از طرفی، ید یکی از ضرورتها برای متعادل نگهداشتن هورمون تیروئید است. بهخصوص درمورد زنان باردار و کودکان که در برابر کمبود ید بسیار آسیبپذیر هستند. در می 2024، شبکه جهانی ید، گزارشی منتشر کرد که در آن به نقش حیاتی نمک یددار در جلوگیری از کمبود ید و مشکلات ناشی از اختلال تیروئید تأکید کرد. علاوه بر این، نمک حامل فلوراید است که عناصر ضروری برای حفظ سلامتی هستند. بدن انسان برای تنظیم عملکرد تیروئید به ید و برای جلوگیری از پوسیدگی دندان به فلوراید نیاز دارد. همچنین در بررسیهای پزشکی مشخص شده که بدن ما بهازای هر 40 کیلو وزن به حدود 100 گرم نمک نیاز دارد. سدیم در عملکرد همه سیگنالهای درونسلولی و همچنین ورودی و خروجی مغز نقش کلیدی دارد.
برخی دیگر از کاربردهای انواع نمک درزمینه پزشکی عبارتند از:
- از کلسیم سولفات هیدراته در گچ پاریس استفاده میشود که در ترمیم استخوانهای شکسته کاربرد دارد.
- سولفات آهن 2 هپتا هیدراته نیز ماده مورد استفاده در قرص آهن است که بهعنوان مکمل در بیماران مبتلا به کمخونی تجویز میشود.
- پتاسیم کلرید بهعنوان جایگزین توسط بیمارانی که نیاز به مصرف نمک کم سدیم دارند مصرف میشود.
- منیزیم سولفات هپتا هیدراته یا نمک اپسوم بهعنوان ملین کاربرد دارد.
- سدیم هیدروژن کربنات در آنتیاسیدها استفاده میشود، این نمک اسید اضافی ترشحشده در معده را خنثی کند.
- باریم سولفات برای تهیه مواد خوراکی حاوی باریم برای بیمارانی که نیاز به استفاده از اشعه ایکس در معده خود دارند، استفاده میشود. این نمک برای ظاهرشدن تصویر حاصل از اشعه ایکس اندامهای داخلی مانند روده کمککننده است.
- پتاسیم منگنات میتواند باکتریها را از بین ببرد و بهعنوان ماده ضدعفونیکننده کاربرد دارد.
از نمک در صنعت برق استفادههای بسیاری میکنند. آزمایشگاههای مدرن پی بردهاند که منابع تجدیدپذیر مثل نمک میتوانند در ذخیرهسازی انرژی فواید زیادی داشته باشند.
در سیستمهای تولید انرژی برق، از مخزنهای بزرگی استفاده میکنند که در آنها نمک، ضدیخ و دیگر مایعهای هیدروکربنی را قرار میدهند و برای ذخیره انرژی الکتریسیته استفاده میکنند. فناوری جدید به فضانوردان اجازه میدهد؛ هنگام فرود در مریخ در سال ۲۰۳۳، آبنمک این سیاره سرخ را به اکسیژن و سوخت تبدیل کنند. بر اساس یافتههای علمی اخیر، ذخایر نمک زیادی در مریخ کشف شده است.
همچنین نمک یکی از اساسیترین مواد اولیه در صنایع پتروشیمی است. استفاده نمک در صنعت پتروشیمی در واحدهای کلر الکالی استفاده میشود.
در این واحدها نمک محلول میشود و سپس با روش الکترولیز سدیم و کلر از یکدیگر تجزیه شده، سدیم و کلر هر کدام برای تولید یکسری محصولات استفاده میشوند که ازجمله آن P.V.C است که مواد اولیه پلاستیک بوده و در جهان بیش از 60% از نمک جهان در صنایع شیمیایی مورد استفاده قرار میگیرد.
همچنین نمک برای حذف آثار آب از سوخت هواپیما پس از تصفیه استفاده میشود. نمک در صنایع حفاری تصفیهخانههای آب و شرکتهای بزرگ صنعتی نیز کاربرد دارد.